परिचय

ऐतिहासीक महत्व

सन 1861 मध्ये सागर नर्मदा टेरीटरीज व छत्तीसगडचा प्रदेश मिळून मध्यप्रांत तयार करण्यात आला या नविन प्रांताचा इंग्रजी राजवटीतील चीफ कमिशनर हा प्रमुख अधिकारी होता. सन 1903 मध्ये निजामाकडून वऱ्हाडप्रांत काढून या प्रदेशाला जोडण्यात आला आणि मध्य प्रांत व वऱ्हाड (सी.पी. ॲन्ड बेरार) असे नाव देण्यात आले. हेच नाव सन 1947 पर्यत प्रचारात होते. 8 नोव्हेंबर 1993 रोजी मध्यप्रांत लेजिस्टेटिव्ह कौन्सील निर्माण करण्यात आले. वर्ष 1910 ते 1916 मध्ये मध्यप्रांताच्या सचिवालय म्हणून या भव्य व सुंदर वास्तूचे बांधकाम पूर्ण करण्यात आले. सध्या ही इमारत जुने सचिवालय या नावाने ओळखण्यात येते. ही इमारत अष्टकोणी आकाराची दोन मजली इमारत असून याचे एकूण क्षेत्रफळ 8122.76 वर्ग मीटर आहे. या इमारतीच्या बाहेरील भिंतीकरीता काळा बेसॉल्ट व पिवळसर सॅन्ड स्टोनचा वापर करण्यात आला असून या दगडावर जागोजागी सुबक व कोरीव नक्षीकाम करण्यात आले आहे. आतील भिंतीकरीता चुन्यामध्ये विटांची जुडाई करण्यात आलेली आहे. या इमारतीच्या पहिल्या माळयाचे छत ट्रॅफोर्ड ॲसबेस्टॉस शिटचे असून तळ मजल्या करीता मद्रास पॅटर्न आर्चचे छत आहे. या इमारतीच्या बांधकामाकरीता त्याकाळी 10,80,033/- इतका खर्च झालेला आहे. सध्या विभागीय कार्यालया शिवाय या ऐतिहासिक वारसा परिसरात 26 विभागीय व राज्यस्तरीय कार्यालय कार्यरत आहेत.

नागपूर विभाग हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सहा प्रशासकीय विभागांपैकी एक आहे. हे राज्याच्या मध्यवर्ती भागात स्थित आहे आणि त्यात अनेक जिल्ह्यांचा समावेश आहे. राज्याचा कारभार, प्रशासन आणि आर्थिक विकासात नागपूर विभागाची भूमिका महत्त्वाची आहे.

नागपूर विभागातील जिल्ह्ये – नागपूर, वर्धा, चंद्रपूर, भंडारा, गोंदिया, गडचिरोली

भूगोल: नागपूर विभाग मोठ्या प्रमाणात वनक्षेत्रांनी बनलेला आहे, विशेषत: चंद्रपूर आणि गडचिरोली हे जिल्ह्ये नैसर्गिक संसाधनांनी समृद्ध आहेत.

अर्थव्यवस्था: शेती, उद्योग आणि खाणकाम हे विभागाच्या अर्थव्यवस्थेला चालना देणारी प्रमूख स्त्रोत आहे. संत्री, कापूस आणि सोयाबीनच्या व्यापारासाठी नागपूर हे प्रमुख केंद्र आहे. हे उत्पादन, शिक्षण आणि माहिती तंत्रज्ञानाशी संबंधित अनेक उद्योगांचे स्थळ आहे.

कृषी: नागपूर विभाग प्रमुख्याने संत्री, कापूस आणि सोयाबीनच्या उत्पादनासाठी ओळखले जाते.

उत्पादन: उत्पादन, वस्त्र आणि ऑटो पार्ट्ससह विविध उद्योगांचे घर.

माहिती व तंत्रज्ञान आणि शिक्षण: माहिती व तंत्रज्ञान, शिक्षण आणि आरोग्य सेवेतील त्याच्या वाढत्या भूमिकेमुळे, नागपूर हे मध्य भारतातील एक महत्त्वाचे शैक्षणिक आणि व्यावसायिक केंद्र बनत आहे.

संस्कृती: नागपूर विभागाला ऐतिहासिक खुणा, मंदिरे आणि विविध पारंपारिक उत्सवांसह समृद्ध सांस्कृतिक वारसा लाभला आहे.

महाराष्ट्राच्या प्रशासकीय रचनेत नागपूर विभागाची महत्त्वाची भूमिका आहे तसेच राज्याच्या सर्वांगीण वाढ आणि विकासात नागपूर विभागाचे मोठे योगदान आहे.